Rondje Hengelo - fietsen

Het kuuroord van dokter Frank

Kom niet te dichtbij! Anders raak je misschien wel besmet. Die waarschuwing krijgen bezoekers van het Weusthagbos aan het begin van de twintigste eeuw mee. Midden in het groen ligt namelijk het dagsanatorium voor tuberculoselijders.

Tbc geldt als een levensbedreigende en extreem besmettelijke ziekte. Dat vraagt om gezonde lucht en hygiëne, en juist daar is gebrek aan in de muffe, kleine arbeiderswoningen van die tijd. Vandaar deze voorziening in het bos aan de rand van Hengelo.

Het in 1915 door D.W. Stork geopende dagsanatorium Het Weusthag bestaat uit enkele lighallen, waar de tbc-patiënten hun geneesmiddel (schone lucht) dagelijks krijgen toegediend. Voor de meeste patiënten is het verblijf gratis.

De dagelijkse leiding is in handen van dokter Johan Frank, die later de eerste röntgenoloog van Twente zal worden. Twintig jaar lang is Het Weusthag een tbc-kuuroord. Maar omdat patiënten steeds vroeger worden doorgestuurd naar een gewoon sanatorium, is sluiting onvermijdelijk.

Het dagsanatorium wordt in 1936 een kindertehuis en later een openluchtschool. Daarvan is nu niets meer te zien. Alleen de witte villa Het Wilbert in het bos heeft alle veranderingen overleefd.

Met dank aan Museum Hengelo.

Houtmaatvijver

Rond 1950 was landgoed de Houtmaat nog een woest gebied met een gedeelte moeras. Vanaf 1950 werd dit gebied verder ontwikkelt tot een recreatiegebied.

De 16-jarige jeneverhandelaar

Smokkelen is van alle tijden. Sterker nog: van alle leeftijden. In 1783 loopt de 16-jarige Frederik Bekkers tegen de lamp. De jonge bewoner van buurtschap ’t Herseler tussen Hengelo en Borne heeft clandestien jenever uit het Münsterland geïmporteerd.

Hij levert de sterke drank per kruik aan de omliggende boeren. Dat is tegen het zere been van Claas Troost, ‘de pachter van brandewijn en gebrande wateren’ in het gericht Oldenzaal. Hij loopt immers inkomsten mis in de vorm van accijnzen.

In de rechtszaak blijkt dat Frederik karrevrachten drank vanuit Duitsland naar Twente heeft gehaald. Sommige boeren schenken de jenever thuis tegen betaling aan gasten en bestieren een soort herberg. Tegenover de rechter verklaren ze dat ze goede vrienden hebben getrakteerd op een borrel.

Frederik heeft het smokkelen trouwens niet van een vreemde. Vader Jan moest zich eerder al voor de rechter in Kampen verantwoorden. Hij had er jenever voor acht stuivers per kan verkocht. Ook illegaal uiteraard.

Met dank aan Museum Hengelo.

Retentiegebied Woolde

Retentiegebied is de aanduiding voor een gebied waar het water bij hevige regenval tijdelijk geborgen kan worden, met het doel stroomafwaarts gelegen gebieden te vrijwaren van overstromingen.

Waterpark 't Genseler

Aan de rand van de Hengelose wijk ’t Genseler vind je het waterpark. Deze vijvers zijn aangelegd om overtollig regenwater snel uit Hengelo te kunnen afvoeren. Vroeger werd het water afgevoerd door beekjes en vijvers en stroomde het weg in de grond.

Maar door de hevige regenbuien van de laatste jaren was een andere aanpak nodig.

Watermolen Oldemeule

De Oldemeule is een door water aangedreven molen gebouwd in 1690 en bestond oorspronkelijk uit een koren- en oliemolen. De oliemolen is in 1900 afgebroken en de korenmolen is blijven staan. In 2000 en 2001 is de molen volledig gerestaureerd en in de originele staat en maalwaardig gemaakt.

Daarnaast is er een molensverblijf bij gebouwd.

Koude Oorlog in Twekkelo

Aan het begin van de jaren zestig is de wereld in de ban van een dreigende atoomoorlog tussen Amerika en de Sovjet-Unie. Ook de buurtschap Twekkelo krijgt hiermee te maken. De Nederlandse defensieleiding sluit een Russische aanval met atoombommen op vliegbasis Twenthe niet uit.

Daarom wordt aan de Haimersweg, op veilige afstand van het vliegveld, een geheim militair complex gebouwd.

Het bestaat uit een oorlogscommandocentrum, twee zendmasten, een opslagruimte voor geneeskundige middelen en een studio voor het maken van tv- en radiouitzendingen. ‘Zendersite’ Twekkelo ligt (net als een vergelijkbaar complex bij Beckum) ten zuidwesten van de vliegbasis en dat is geen toeval.

Bij een atoomaanval is de kans op radioactieve neerslag hier kleiner, omdat de windrichting in Nederland over het algemeen zuidwestelijk is. Na de val van de Muur in 1989 heeft de zendersite zijn functie verloren en vertrekken de militairen uit Twekkelo.

Met dank aan Historische Kring Boekelo Usselo Twekkelo.

Spannende momenten op de brug

Café-restaurant ‘De Oud-Hollandsche Kettingbrug’ aan de Rijksstraatweg tussen Hengelo en Enschede is vanaf het begin van de twintigste eeuw een begrip.

Een geliefd doel voor een zondags uitstapje met het hele gezin, vooral vanwege een hoenderpark, een dennenbos en een speeltuin met een wiebelende kettingbrug over het water.

De uitspanning geniet grote bekendheid dankzij ballonnenwedstrijden (50 cent voor een ballon, ranja en een ijsco) en advertenties als ‘Geen kind kan daar haast van scheiden, bij de Kettingbrug ezeltjes rijden’.

Vanaf 1973 boort de horecazaak een geheel andere doelgroep aan. Nachtclub Wiener Café, die eerder was gevestigd aan de Molenstraat in Enschede, opent zijn deuren. Er worden elke nacht (behalve op zondag) stripteaseshows gegeven. De speeltuin buiten maakt plaats voor een parkeerplaats.

Later heet de nachtclub Scaramouche, totdat een verwoestende brand in 1973 een einde maakt aan een roemrucht tijdperk. Wat rest zijn de fundamenten van het gebouw, de sterke verhalen over spannende momenten én de naam Kettingbrugweg.

Met dank aan Museum Hengelo.

Kristalbad

Het Kristalbad is een uniek gebied tussen Enschede en Hengelo. Het Kristalbad heeft drie verschillende functies: het is een waterbergings-, waterzuiverings- en recreatiegebied.

De golfer met de pijp

Wat golfen en pijproken met elkaar te maken hebben? Alles, volgens de Haaksbergse textielfabrikant Hendrik Willem (Henny) Jordaan. In de beginjaren is hij vaste bespeler van de negen-holes-baan, die de Twentsche Golfclub in 1926 hier aanlegt. Het terrein is beschikbaar gesteld door de Hengelose

industrieel Dikkers, bewoner van villa De Belder aan de overkant van de Enschedesestraat.

Als Henny Jordaan op de baan staat, heeft hij altijd een pijp in de mond. Zijn spel heeft er niet onder te lijden.

Integendeel: tijdens een golfronde in 1943 op de baan hiernaast weet hij zijn golfhandicap tot nul te verlagen. Hij is de eerste speler in Oost-Nederland die dat lukt.

Jordaan groeit uit tot een nationale topper en komt diverse keren uit voor het Nederlandse golfteam tijdens internationale wedstrijden. Een tijdlang is hij vicevoorzitter van de Nederlandse Golf Federatie. En altijd is er die onafscheidelijke pijp in zijn mond.

Henny Jordaan overlijdt in 1995 op 96-jarige leeftijd. Zijn textielfabriek in Haaksbergen, waar op het hoogtepunt meer dan duizend mensen werkten, bestaat dan al niet meer. Twee jaar na zijn dood verhuist de Twentsche Golfclub naar een 18-holes-baan op landgoed Twickel in Ambt-Delden.

De gebruiker van het terrein is sindsdien Golfclub Driene.

Met dank aan Marcel Kienhuis/Twentse Golfclub.

Avonden op Drienerwolde

“Of u over koeien of over literatuur schrijft, doet er niet toe. Ik betaal u 3 cent per regel”, krijgt letterkundige Willem van Leeuwen in 1924 te horen van de directeur van dagblad Tubantia.

Van Leeuwen is zojuist docent Nederlands aan het Enschedees Lyceum geworden en bewoont landhuis Drienerwolde van textielfabrikant Van Heek, in het verlengde van de Haverrietweg.

Van Leeuwen heeft meer met literatuur dan met koeien, zo is al snel duidelijk. Hij wordt een landelijk gekend literatuurcriticus. Sterker nog: Drienerwolde ontpopt zich tot een thuishaven voor bekende schrijvers.

Hendrik Marsman, Eduard du Perron, Menno ter Braak, Martinus Nijhoff: ze komen allemaal graag naar Enschede om eerst een lezing te geven en daarna te logeren in huize Van Leeuwen. In 1966, acht jaar voor zijn dood, publiceert de leraar het boek ‘Avonden op Drienerwolde’.

Het is een melancholieke terugblik op een leven vol literatuur en poëzie in de bossen van Driene.

Met dank aan Stichting Edwina van Heek.

Het fabrikantenclubhuis

Zoals zoveel textielfabrikanten is Frederik Gerhard ter Kuile (1896-1954) eigenaar van een landgoed buiten Enschede: Erve’t Leutink, ruim tachtig hectare groot. Nadat hij het heeft overgenomen, wil hij hier graag - net als zijn collega-ondernemers – ook een theekoepel neerzetten.

Ter Kuile laat het gebouwtje in 1899 als bouwpakket overkomen uit Zweden. Vaak hebben dergelijke onderkomens dienst de functie van jachthut of recreatiehuisje.

In dit geval biedt de theekoepel onderdak aan een van de herenclubs die fabrikanten in Twente eind negentiende eeuw op grote schaal oprichten. De ’hoge heren’ ontmoeten elkaar daar bijna elke zondagavond. De clubs dragen illustere namen als Boerclub, Aapclub en Club zonder huuske.

Vrouwen zijn niet gewenst. De vaste vraag is altijd: ‘Goa wi’j veur oons plezeer oet, of goan de vrouwleu met?’

Ter Kuile is lid van een club die zich ’t Goorhuuske noemt. Binnen het gezelschap geldt Ter Kuile niet bepaald als spraakzaam. Op een gemiddelde clubavond laat hij zich doorgaans slechts twee keer horen: ‘Goeienaovond heer’n’ bij binnenkomst en ‘Goeienaovond heer’n’ bij vertrek.

Met dank aan Benno van Delden.

Lonnekermeer

Het Lonnekermeer is ontstaan door opgravingen van zand voor een talud voor het spoor wat hier langs kwam te liggen. De zandwinning leverde twee meren op. En zo ontstond landgoed het Lonnekermeer.

Een paradijs voor kinderen

Loop je als argeloze wandelaar rustig door het bos, word je opeens overvallen door een paar joelende kinderen die verkleed zijn als indiaan of cowboy. In de jaren veertig en vijftig van de twintigste eeuw kan zoiets zomaar gebeuren bij het Lonnekermeer.

Landgoed Het Oosterveld is in die tijd de plek voor de vakantiespelen. Duizenden kinderen uit heel Twente hebben hier een paar weken de tijd van hun leven.

De buitenplaats van de Hengelose textielfabrikant Otto Stork (1867-1923) is na de oorlog het domein van de AMVJ (Algemene Maatschappij Voor Jongeren), de Nederlandse tegenhanger van de Amerikaanse jeugdbeweging YMCA.

De kinderen slapen in tenten op het terrein, de villa is het hoofdkwartier van de jeugdleiders. Ook vindt een internationale jamboree voor padvinders plaats, meten jonge atleten hun krachten in loopwedstrijden en wordt het door de AMVJ aangelegde openluchttheater intensief gebruikt.

Speciale attractie is het op loopafstand gelegen Vliegveld Twente, voor de kinderen een magische plek. Op een mooie augustusdag in 1949 vinden ze vlak bij de landingsbaan enkele deksels, die kunnen dienen als muziekinstrument.

Zo ontstaat spontaan een jeugdorkest, dat met veel lawaai in optocht terugkeert naar het Lonnekermeer.

Met dank aan Museum Hengelo.

Ontsnapt aan een ramp

Op 11 februari 1992 lijkt het even oorlog in de Hasseler Es. Een F16-straaljager van vliegbasis Twenthe raakt boven de Hengelose woonwijk in de problemen en stort neer. Harrie Smith zit op dat moment net koffie te drinken in zijn woning aan de Dinant Dijkhuisstraat.

Hij ziet door het raam een lange rode gloed voorbijrazen en hoort een doffe knal. Buiten is het één grote ravage: gebroken dakpannen, kapotte ruiten en een brandende cockpit. De fiets van zijn zoon ligt op straat en de jongen is nergens te bekennen.

Smith vreest het allerergste, maar enkele momenten later blijkt zoonlief ongedeerd. Ook de buurman mag van geluk spreken. Die is net uit bed naar de badkamer gelopen, als een vleugeldeel zich in zijn slaapkamer boort.

En een straatgenoot, die in de schuur bezig is met de scooter, is toevallig net even weggelopen. Vanuit de woonkamer ziet hij dat de schuur met z’n scooter compleet is verwoest. Ook de F16-piloot komt er zonder kleerscheuren van af. Hengelo is deze dag ontsnapt aan een ramp.

Met dank aan familie Smith.

De mislukte missie

Cornelis Vosmer komt in 1680 met religieuze idealen vanuit Delft naar Twente. Hij is aangesteld als schoolmeester in Hasselo en Deurningen en wil de katholieke bevolking bekeren tot het protestantisme.

De hervormde leraar beschouwt het als zijn taak om de leerlingen (en hun ouders) te ‘ontwaken uit de onwetenheijt des pausdoms tot kennisse der waarheit’.

Maar zo makkelijk gaat het niet. Veel Twentenaren likken nog hun wonden na de plunderingen van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en de twee Münsterse oorlogen (tussen 1665 en 1674). Ze hebben hun eigen gewoontes en tradities, die ze niet zomaar willen opgeven.

Op de protestantse ideeën van een zendeling uit Holland zitten ze helemaal niet te wachten. Zelfs Vosmers eigen kinderen kiezen voor het katholieke geloof. Daarmee is zijn missie definitief mislukt.

Met dank aan Museum Hengelo.

Landgoed Kaamps

De boerderij bestaat al generaties lang, maar was van oorsprong een gemengd bedrijf met koeien, varkens en kippen. In 1985 werd de melkveehouderij uitgebreid met de kaasmakerij en werd ook landgoed Kaamps opgericht.

Een dodelijke strooptocht

Op zaterdagavond 20 januari 1906 gaat stroper Hasperhoven, beter bekend als Drietjans, op pad. Hij is in het gezelschap van een jongere collega. Gewapend met een geweer, een soldatenbroodzak en carbidlantaarns hopen de twee ergens in de buurtschap Hasselo een haas te schieten.

Maar opeens stuiten ze op rijksveldwachter Horsthuis, die Drietjans het geweer afhandig wil maken. In de worsteling gaat het wapen af. Een schot hagel raakt Horsthuis in zijn lever. De veldwachter weet strompelend en bloedend een naburige woning te bereiken, maar overlijdt kort daarna.

In de zondagse vroegmis in de kerk van Deurningen wordt zijn overlijden bekendgemaakt. De politie gaat met man en macht op zoek naar de dader. Negen dagen later wordt Drietjans gearresteerd. De rechter veroordeelt de stroper tot enkele jaren gevangenisstraf.

De misdaad wordt uitvoerig beschreven in een lied met zestien coupletten, dat eindigt met de woorden:

Opnieuw legt weer de stroper aan Verblind door woede en haat. Wil Horsthuis nu nog vluchten gaan, Helaas, het is te laat.

Met dank aan Museum Hengelo.

Uitkijktoren Hengelo

De vormgeving van de toren verwijst naar het water als bron van al het leven en levendigheid in het Weusthagpark. Beklim deze 22,5 meter hoge toren voor een prachtig uitzicht over het Weusthag en Hengelo. En tijdens de grote klim naar boven kun je door de kijkgaten de omgeving al goed zien.